Λαογραφικό και Ιστορικό Μουσείο Φιλοπρόοδης Ένωσης Ξάνθης

Το κτίριο ανεγείρεται, κατά την χρονική περίοδο από το 1860 έως το 1862, σύμφωνα με τα σχέδια Ρώσου αρχιτέκτονα. Ανήκε στον καπνέμπορο Αντώνιο Χαρτζόγλου, για να χρησιμεύσει ως διπλή κατοικία. Αν και, από την μέχρι τώρα έρευνα, δεν γνωρίζουμε ακριβώς, ποιός είναι ο πρώτος οικιστής του κτιρίου. Ο Χαρτζόγλου, παραχώρησε το μισό κτήριο ως προίκα στην μονάκριβη κόρη του Μελπομένη, σύζυγο, του επίσης καπνέμπορου Δημητρίου Κουγιουμτζόγλου. Έκτοτε, παραμένει γνωστό ως «αρχοντικό Κουγιουμτζόγλου», κυρίως από την δράση του γιού του, Ευάγγελου, που δραστηριοποιείται και αυτός, αρχικά, ως καπνέμπορος στην Γερμανία, στις επιχειρήσεις του πατέρα του. Ο Ευάγγελος Κιουγιουμτζόγλου, εξέχων μέλος της πολιτικής και κοινωνικής ζωής του τόπου, δραστηριοποιείται στην Ξάνθη, αλλά και στην Καβάλα και στην Αθήνα.Αρχιτεκτονική περιγραφή: Το κτήριο διακρίνεται για την απόλυτη συμμετρία στην όψη. Είναι, ένα νεοκλασικό, δίδυμο κτίριο, με επιμέρους στοιχεία, τα οποία επηρεάζονται από τις τάσεις της αρχιτεκτονικής στην Κεντρική Ευρώπη, εκείνης της εποχής. Τα κύρια χαρακτηριστικά του είναι τα πολλά ανοίγματα και ο εξωτερικός διάκοσμος της κύριας όψης. Το κτίριο επίσης, δεν βρίσκεται στην ίδια οικοδομική γραμμή με τα γειτονικά κτίσματα. Δημιουργεί έτσι, έναν μικρό κήπο, οποίος προστατεύεται με ωραία κιγκλιδώματα. Επίσης, οι δίριχτες στέγες απολήγουν σε αετωματικά τύμπανα. Στο μέσο αυτών των τυμπάνων, ανοίγονται εξαγωνικοί φεγγίτες, τύπου “μάτι του βοδιού”, που χρησιμεύουν για τον φωτισμό και τον αερισμό της σοφίτας. Τα ανοίγματα στο ισόγειο έχουν αετωματικές απολήξεις, ενώ τα αντίστοιχα στον όροφο τοξωτές απολήξεις. Όλος ο εξωτερικός διάκοσμος, τον οποίο βλέπετε να προεξέχει της όψης, γίνεται με συμπαγή τούβλα εξαιρετικής ποιότητας (οπτόπλινθοι), αλλά και με τον ευκολοδούλευτο, τοπικό ψαμμίτη, από την περιοχή Μάνδρας. Το υλικό αυτό συναντάμε και σε άλλες κύριες εισόδους, σε κτίσματα της πόλης.Οι τυπικές σιδεριές από χυτό σίδηρο, που κατασκευάζονται σε ντόπια εργαστήρια της εποχής, προφυλάσσουν τα ανοίγματα στο υπερυψωμένο ισόγειο, δημιουργούν τα μπαλκόνια (εξώστες) του ορόφου, αλλά και οριοθετούν και ασφαλίζουν τον κήπο μπροστά από το κτήριο.Το εσωτερικό των δίδυμων αυτών οικοδομημάτων χαρακτηρίζεται από απλόχωρες, ψηλοτάβανες αίθουσες, ξύλινα δάπεδα, σκάλες, καθώς και πλούσιο ζωγραφικό διάκοσμο, διαφορετικό σε κάθε δωμάτιο. Η διακόσμηση αυτή, στις οροφές κυρίως, πραγματοποιήθηκε σε τρεις φάσεις (το 1860, στα 1900, και τέλος περί το 1930) από Βαυαρούς και ντόπιους καλλιτέχνες. Η ποικιλία των θεμάτων και των σχεδίων, που μπορούμε να θαυμάσουμε, στις διακοσμημένες οροφές και στους τοίχους, μας ξεδιπλώνουν όλη την ιστορία της αστικής τάξης της πόλης, από την ακμή έως, την παρακμή της. Τοπία, φυτικός διάκοσμος και γυναικείες, αλληγορικές μορφές κοσμήθηκαν στην πρώτη φάση. Ακολουθεί, η περίοδος με ταπετσαρίες και τέλος, η τελευταία φάση, με απλό υδρόχρωματισμό των τοίχων. Όλες οι τοιχογραφίες έχουν συντηρηθεί με θαυμαστό τρόπο.Ιδιαίτερα είναι τα κτίσματα που σώζονται στην πίσω αυλή του κτηρίου. Δύο, ανεξάρτητες, μικρές, μονόχωρες, θολωτές αίθουσες λειτουργούν αντίστοιχα, ως ανδρικό και γυναικείο λουτρό ( ή αλλιώς χαμάμ) για τους ενοίκους του οικήματος.Πορεία στο χρόνο: Το 1971, το μισό οίκημα παραχωρείται, από την Άννα Καλούδη, στη μνήμη του παππού της Σταύρου Χατζησταύρου, στην Στέγη Γραμμάτων και Καλών Τεχνών του Δήμου Ξάνθης. Το 1977, το υπόλοιπο μισό του αρχοντικού πωλείται, από τους κληρονόμους της οικογένειας του Δημήτριου Κουγιουμτζόγλου που ήδη έχουν εγκατασταθεί στην Αθήνα, στην Φιλοπρόοδη Ένωση Ξάνθης (ΦΕΞ), η οποία έχει εξασφαλίσει τα ανάλογα κονδύλια από το Υπουργείο Πολιτισμού.Η εικόνα του κτηρίου, την άνοιξη του 2000.Πως λειτουργεί σήμερα: Αποκαταστάθηκε ως κτήριο, το 2000, και λειτουργεί κανονικά, από το 2005. Πρόκειται για το μοναδικό κτίριο, με αυτόν τον όγκο, στη Βόρειο Ελλάδα, που είναι πλήρως αποκαταστημένο, τόσο στην δόμηση, όσο και στις τοιχογραφίες. Μετά την συντήρησή του, στεγάζει, μέχρι και σήμερα, το Λαογραφικό Μουσείο της Ξάνθης. Το Μουσείο, είναι επισκέψιμο καθημερινά, εκτός Δευτέρας. Περιέχει πλούσια εκθέματα από την κοινωνική και καθημερινή ζωή της πόλης: έντυπα σε χαρτί, φωτογραφίες και επιστολές, όπως και αντικείμενα καθημερινής χρήσης, καθώς και αντικείμενα και εργαλεία από την αγροτική οικονομία της περιοχής.Στις συντηρημένες σήμερα αίθουσες του Μουσείου, στεγάζονται εκθέματα με θεματικές, όπου παρουσιάζονται κειμήλια και προσφιλή αντικείμενα, από πολλές ξανθιώτικες οικογένειες. Οι εσωτερικοί χώροι του Μουσείου, είναι έτσι διαμορφωμένοι, ώστε ο επισκέπτης μπορεί να παρακολουθησει: στο ισόγειο την κοινωνική ζωή των αστών της πόλης, στον όροφο: την ιδιωτική τους ζωή, και στο υπόγειο (όπου ήταν οι αποθηκευτικοί χώροι και η διαμονή του υπηρετικού προσωπικού) σήμερα παρουσιάζονται: η αγροτοκτηνοτροφική ζωή της περιοχής και ένα τμήμα της ζωής της εργατικής τάξης.